خیار غبن چیست و چگونه جلوی ضرر در معاملات را می گیرد؟

در حقوق مدنی و فقه اسلامی، یکی از مفاهیمی که به طور ویژه در معاملات مطرح می‌شود، مفهوم “خیار” است. خیار به معنای حق فسخ یا ادامه دادن یک معامله است که براساس شرایط خاصی به یکی از طرفین معامله اعطا می‌شود.

یکی از انواع این خیارات، خیار غَبن است که به زیان فاحش در معامله اشاره دارد. در این مقاله، تیم ملک می خواهد به توضیح این مفهوم، شرایط و نحوه اعمال آن در حقوق مدنی و فقه اسلامی بپردازد.

خیار غبن چیست؟

خیار غبن به معنای حق فسخ معامله یا ادامه دادن آن به دلیل زیان فاحش و غیر عادی است که یکی از طرفین معامله در نتیجه‌ی بی‌ اطلاعی از قیمت واقعی مال متحمل می‌شود.

به عبارت ساده‌تر، زمانی که یکی از طرفین معامله دچار ضرر زیادی می‌شود و این ضرر به دلیل عدم آگاهی از قیمت واقعی مال یا شرایط بازار اتفاق می‌افتد. طرف زیان‌ دیده می‌تواند از حق فسخ استفاده کند یا در برخی موارد، با گرفتن مابه‌التفاوت، معامله را ادامه دهد.

بیاید کمی دقیق تر به شرح خیار غبن بپردازیم

• زیان فاحش

اصطلاح “غبن” به معنای زیان فاحش یا زیانی است که از دید عرف قابل چشم‌ پوشی نباشد. این زیان باید به حدی باشد که عرف جامعه آن را غیر منطقی و غیر قابل قبول بداند. برای مثال، اگر فردی کالایی را با قیمت بسیار پایین‌ تر از قیمت واقعی آن بخرد یا بفروشد، این زیان فاحش به حساب می‌آید.

• عدم آگاهی از قیمت واقعی

یکی از شرایط اساسی برای استفاده از خیار غبن، عدم آگاهی طرف متضرر از قیمت واقعی مال است. چون اگر شخص از قیمت واقعی یک کالا یا محصول یا… آگاهی داشته باشد و همچنان معامله را انجام دهد، نمی‌تواند از این خیار استفاده کند.

این بدان معناست که فرد باید در هنگام عقد قرارداد، به دلایلی مانند بی‌ اطلاعی یا اشتباه در تعیین قیمت، به ضرر خود عمل کرده باشد.

• اختیار فسخ یا ادامه معامله

در صورتی که طرف متضرر حق خیار غبن پیدا کند، دو گزینه پیش‌ روی دارد:

1. فسخ معامله: فرد می‌تواند معامله را به طور کامل لغو کند و شرایط معامله اولیه را برگرداند. به عبارت دیگر، اگر معامله به دلیل زیان فاحش قابل قبول نباشد، فرد می‌تواند از آن خارج شود و مال خود را باز پس گیرد.
2. ادامه معامله با مابه‌التفاوت: در برخی شرایط، فرد زیان‌ دیده می‌تواند معامله را ادامه دهد، اما از طرف مقابل درخواست مابه‌التفاوت قیمت کند. به عبارت دیگر، اگر کالایی را به قیمت پایین خریداری کرده، می‌تواند از فروشنده تقاضای پرداخت مابه‌التفاوت ارزش واقعی کالا را نماید.

شرایط تحقق خیار غبن

برای این که خیار غبن به طور قانونی و شرعی تحقق پیدا کند. باید شرایط خاصی وجود داشته باشد که در ادامه ی این مسئله حقوقی املاک به آن خواهیم پرداخت.

• وجود زیان فاحش

همان طور که پیش‌ تر ذکر شد، غبن باید به حدی فاحش و غیر قابل چشم‌ پوشی باشد که نتوان از آن گذر کرد. بنابراین اگر طرف مقابل از معامله سود معقولی برده باشد یا زیانی که به طرف دیگر وارد شده به اندازه قابل قبول و عرفی باشد، حق استفاده از خیار غبن وجود ندارد.

• عدم علم به قیمت واقعی

یکی از شرایط ضروری برای اعمال این خیار، عدم آگاهی یکی از طرفین معامله از قیمت واقعی مال است. چرا که اگر فرد از قیمت واقعی کالا یا شرایط آن آگاه باشد و همچنان معامله را انجام دهد، نمی‌تواند از خیار غبن در معامله ی خود استفاده کند.

• مدت زمان مشخص برای درخواست فسخ

طبق نظر برخی فقها و حقوق‌ دانان، فرد زیان‌ دیده باید در مدت معقولی بعد از آگاهی از زیان فاحش، درخواست فسخ معامله را مطرح کند و نمی‌تواند پس از گذشت مدت طولانی از معامله به دلیل غبن درخواست فسخ کند.

• وجود بی‌اطلاعی در زمان معامله

اگر یکی از طرفین به دلیل اشتباه یا سوء نیت از قیمت واقعی یا شرایط مال آگاهی نداشته باشد، در این صورت می‌تواند از خیار غبن استفاده کند. اما اگر آن فرد به طور عمدی قیمت را پایین‌ تر از آن چه که باید باشد، اعلام کند دیگر نمی‌تواند از این خیار استفاده کند.

بیاید با هم چند مثال از خیار غبن ببینیم

• مثال اول – فروش ملک به قیمت پایین‌ تر

فرض کنید شخصی ملکی با ارزش واقعی 5 میلیارد تومان را به دلیل بی‌ اطلاعی از قیمت واقعی آن، به قیمت 2 میلیارد تومان می‌فروشد.

بعد از گذشت مدتی، فرد متوجه می‌شود که ملک او حداقل 5 میلیارد تومان ارزش داشته است. در این حالت، او می‌تواند با استناد به خیار غبن فاحش، معامله را فسخ کند و ملک خود را پس بگیرد.

• مثال دوم – خرید کالای گران‌ تر از قیمت واقعی

فرض کنید فردی کالایی را با قیمت 10 میلیون تومان خریداری کرده است، اما بعداً متوجه می‌شود که قیمت واقعی آن کالا تنها 6 میلیون تومان بوده است. در این صورت، فرد می‌تواند با استناد به خیار غبن درخواست فسخ معامله کند یا مابه‌التفاوت قیمت را از فروشنده بگیرد.

خیار غبن در فقه اسلامی و حقوق مدنی ایران

در فقه اسلامی هم خیار غبن به طور گسترده مورد توجه قرار دارد. فقها به این نکته اشاره کرده‌اند که در صورتی که یکی از طرفین معامله از قیمت واقعی مال بی‌ اطلاع باشد و معامله‌ای به ضرر او انجام شود، می‌تواند از این خیار استفاده کند.

همچنین در حقوق مدنی ایران نیز، این خیار در ماده 423 قانون مدنی ذکر شده است. طبق این ماده، اگر در معامله‌ای یک طرف معامله به دلیل غبن فاحش زیان دیده باشد و از قیمت واقعی مال بی‌ اطلاع باشد. می‌تواند قرارداد را فسخ کند.

نتیجه‌گیری

خیار غبن یکی از ابزارهای حقوقی مهم در معاملات است که به طرفین این امکان را می‌دهد که در صورت زیان فاحش ناشی از بی‌ اطلاعی از قیمت واقعی مال، معامله را فسخ کنند یا با اخذ مابه‌التفاوت، آن را ادامه دهند.

حقوق مدنی ایران و فقه اسلامی هم به عنوان یک ابزار حفاظتی برای جلوگیری از ضررهای غیر منطقی و غیر عادلانه خیار را قبول دارد و آن را مورد استفاده قرار می دهد.

بنابراین، آگاهی از این مفهوم می‌تواند به افراد کمک کند تا در هنگام انجام معاملات، از حقوق خود به درستی دفاع کنند و از مشکلات قانونی احتمالی جلوگیری کنند.